TANZİMAT Osmanlı Devleti’ne batılı anlamda bir biçim vermek, Fransız Devrimi ile ortaya çıkan insan hakları ilkelerini ülkede tanıtmak ve uygulamak için girişilen devrim hareketi (1839-1876). 2. Mahmud’un Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonra giriştiği yenilik hareketlerinin genel amacı, tüm devlet kurumlarını ve örgütlerini batılı anlamda modern bir duruma getirmekti.
2. Mahmud, amaçladığı yeniliklerin hemen hemen hepsini uygulamayı başardı, ancak bu yenilikler, ülkede bir devrim olarak ilan edilmedi; çünkü 2. Mahmud, yenilik hareketlerinin gerekliliğine inanmış bir kadrodan yoksundu. Bu nedenle tanzimat (düzenleme) yeniliklerinin bir fermanla ilan edilmesi, 2. Mahmud’un ölümünden sonra yerine geçen oğlu Abdulmecid zamanında gerçekleştirilebildi.
Yapılan yeniliklerin 2. Mahmud döneminde de ilan edilmesini ısrarla istemiş olan Mustafa Reşit Paşa, ortamı uygun bularak Albdülmecid‘den gerekli yetkiyi aldı ve Tanzimat Fermanı’nı hazırladı. Yapılmış ve yapılacak olan yeniliklerin programı niteliğini taşıyan bu fermanı, padişahın buyruğu üzerine, Gülhane Parkı’nda halkın önünde okudu (3 Kasım 1839).
Onun için bu fermanın bir adı da “Gülhane Hattı Humayunu”dur. Aşağıdaki ana ilkeleri kapsamına alan Tanzimat Fermanı ile Osmanlı padişahlarının sınırsız yetkileri, yasal bir güçle sınırlandırılmış oluyordu:
1. Din ve ırk farkı gözetilmeksizin Osmanlı ülkesinde yaşayan herkesin mal, namus ve can güvenliği olacaktır;
2. Herkes mülkiyet hakkına sahip olacak ve bu hak devlet tarafından kişinin yararına savunulacaktır;
3. Vergi yükümlülüğü eşit ve adaletli olacaktır;
4. Devlet giderleri bir bütçeyle sınırlandırılacaktır;
5. Askerlik görevi belli ve sağlam kurallara bağlanacaktır;
6. Kovuşturma ve yargılamalar açık olarak yapılacak ve yargı hükmü olmadan kimse idam edilmeyecektir;
7. Adli kurumlar düzene sokulacak ve adli işler için gerekli yasalar çıkarılacaktır;
8. Devlet memurlarının hepsine aylık bağlanacaktır; vb.
Tanzimat döneminde bu ilkelerin uygulanmasına çalışıldı ve birtakım önemli yenilikler yapıldı; ancak Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti'nin içişlerine karışmalarının önüne bir türlü geçilemedi ve çöküntü önlenemedi.